Het gepassioneerde leven van Hannah Arendt:liefde, vriendschap en de wereld

Luc Pauwels

Hannah Arendt (1906-1975) is een eminente filosofe en politiek denker, maar ook een controversiële journaliste. Haar verslaggeving van het Eichmann-proces (1961) in Jeruzalem, de eerste holocaust-rechtszaak, wordt niet door iedereen gesmaakt. Ze levert een bijdrage aan het hedendaagse denken dat unaniem wordt erkend als van de hoogste orde. Deze uitzonderlijke vrouw geeft een beeld van een eeuw die op zijn kop werd gezet door barbarij.

Hannah was de hartstochtelijke leerling van Martin Heidegger, in meer dan een opzicht. Haar filosofie stáát, helder en accuraat. En haar jongste biograaf, Joop Berding (°1954), hogeschooldocent en onderwijsmanager, is de duidelijkheid zelve. Van hem lazen we in 2021 al De werelden van Hannah Arendt. Lange lijnen in leven en werk. Berdings nieuwe, innige biografie* is een boek waar je warm van wordt.

Berding haalt het eerste briefje aan dat Heidegger op 10 februari 1925 stuurt aan de ‘Beste juffrouw Arendt’: ‘Ik moet u vanavond zien en tot uw hart spreken. Alles moet eenvoudig en helder en puur tussen ons zijn. Alleen dan zullen we waardig zijn dat het ons is toegestaan elkaar te ontmoeten. U bent mijn studente en ik ben uw leraar, maar dat is alleen maar de aanleiding voor wat er tussen ons is gebeurd’.

Zij is dan pas 18. Hij 35, hoogleraar, getrouwd en vader van twee kinderen. Haar verdere leven wordt gekenmerkt door een ‘vrolijke’ omgang met mannen. In 1929 trouwt ze met Günther Stern, ook hij filosoof en journalist van Duits-Joodse origine. Maar na Heidegger, schrijft ze, ‘was ik vastbesloten nooit meer van een man te houden, en later trouwde ik, op de een of andere manier onverschillig met wie ik trouwde, zonder van hem te houden’. Het huwelijk met Stern is al lang verleden tijd als ze in 1937 scheiden - per brief.Intussen is ze in 1933 naar Parijs geëmigreerd. Daar ontmoet ze in een café Heinrich Blücher (1899-1970), dichter en filosoof. Liefde op het eerste gezicht. Blücher heeft al twee huwelijken echter de rug. Ze trouwen in januari 1940 en komen overeen dat hun huwelijk kinderloos en ‘polyamoureus’ zal zijn. Misschien daarom houdt het stand.

Nadat Blücher, een excentrieke communist, maanden in een Frans interneringskamp heeft gezeten, vluchten ze in 1941 samen naar New York.  Haar driedelig werk The Origins of Totalitarianism (1951), geeft die term zijn hedendaagse betekenis en maakt haar wereldwijd bekend. Niemand voor haar heeft de fundamentele gelijkenissen tussen fascisme, nazisme, marxisme en communisme zo duidelijk beschreven.Als ontheemde probeert ze om de menselijke conditie in al haar diversiteit te begrijpen. Haar denken doordringt en stuurt politieke filosofie en wetenschap. Arendt is gehecht aan de gebeurtenissen en de realiteit, niet aan abstracte ideologie. Ze biedt sleutels voor het observeren van de moderniteit en van het totalitarisme, dat in de 20ste eeuw onder zowel ‘linkse’ als ‘rechtse’ gedaanten opduikt.

Op 12 augustus 1975 brengt ze een laatste bezoek aan Heidegger in Freiburg. Maar dan, op 4 december 1975 overlijdt Hannah Arendt onverwacht aan een beroerte in haar New Yorkse appartement. Ze laat een onthullende visie na.

Hoe kijkt het recht?

Een centraal begrip in het denken van Hannah Arendt is de “banaliteit van het kwaad”, te weten het feit dat nietsontziende haat niet altijd voortkomt uit diepgewortelde haat of demonische motieven, maar juist uit gedachtenloosheid en klakkeloos volgen van bevelen zoals dat ten overvloede is gebleken in de eerste helft van de twintigste eeuw tijdens de nietsontziende totalitaire regimes van nazi-Duitsland en het Sovjetcommunisme.

Als dam hiertegen heeft het internationale recht na Wereldoorlog II een aantal verdragen en instituties voorzien als het Handvest van de Verenigde Naties (1945), de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948), het Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (1950) en meer recent de oprichting van het Internationaal Strafhof in Den Haag (1998).

*Joop Berding, Het gepassioneerde leven van Hannah Arendt. Liefde, vriendschap en de wereld, Uitgeverij Gompel&Svacina, Antwerpen/’s-Hertogenbosch, 2024, € 28,50. ISBN978 94 6371 535 5.