Johannes Althusius: Noodzakelijke, essentiële en homogene voorwaarden voor menselijk samenleven

© Pixabay

Luc Pauwels

Johannes Althusius (1557-1638) publiceerde ze in zijn Politica methodice digesta (1614). Met ‘politiek’ is hier het leven in en van de polis bedoeld. Ver terug in de tijd, maar o zo actueel. Want essentieel.

Althusius wordt geboren in Diedenshausen, Westfalen, waar zijn vader molenaar is. Hij studeert aan de universiteit, eerst in Keulen, daarna in Parijs, Basel en Genève, waar hij calvinist wordt. Na het behalen van zijn doctoraat (Bazel, 1586) wordt hij benoemd tot professor aan de Nassause Academie in Herborn (1588). Vanaf 1602 is hij er rector. Hij trouwt met Margarethe Naurath, met wie hij zes kinderen kreeg.

In 1603 publiceert hij zijn Politica methodice digesta, een werk dat zijn naam vestigt als gemeenschapsdenker. Nieuwe edities verschijnen in 1610 en 1614. Dit werk is ook een verdediging van de opstand in de Lage Landen en een systematische beschrijving van openbaar bestuur in federatieve stijl: soevereiniteit in eigen kring, ook bekend als gedifferentieerde verantwoordelijkheid. Althusius verdedigt het subsidiariteitsbeginsel: de overheid hoort slechts initiatieven te nemen waar personen en private organisaties niet in staat blijken de problemen zelfstandig op te lossen.

In 1603 wordt Althusius benoemd tot gemeentebestuurder van Emden, in Oost-Friesland. Daar brengt hij zijn politieke ideeën in de praktijk en verandert Emden in een modelrepubliek binnen het Rijk.

‘Politiek is de kunst om de noodzakelijke, essentiële en homogene voorwaarden van het sociale leven onder de mensen te vestigen, te cultiveren en te handhaven’, schrijft Althusius. Politiek bezit dus een specificiteit die het onafhankelijk maakt van recht, filosofie en, ondanks de calvinistische overtuiging van de auteur, ook van theologie. Hij stelt dat de mens alleen een echt menselijk bestaan kan leiden door deel uit te maken van een of meer solidaire gemeenschappen, die allemaal van elkaar afhankelijk zijn.

Althusius gaat uit van de organische sociale gemeenschap, het volk. Dat is verre van een simpele optelsom van individuen, maar duidt een morele, juridische en politieke entiteit aan, of een gemeenschap in een ‘symbiotische relatie’. Wil zeggen met een sterke betrokkenheid en onderlinge afhankelijkheid tussen de mensen. Het is geen contract tussen individuen die hun persoonlijke belangen willen maximaliseren, maar een gemeenschap waarin samenhang tussen de leden van nature bestaat: de existentiële eenheid van een volk.

Althusius pleit voor een federale of confederale staat, ongeveer naar het Zwitserse model. Hij wijkt af van de dominante theorieën van zijn tijd door te pleiten voor volkssoevereiniteit en het recht van burgers om zich te verzetten, waarbij hij de Nederlandse opstand tegen de Spaanse monarch als voorbeeld neemt. Volgens Althusius moet elk politiek orgaan en elk politiek niveau twee machten hebben: een heersende magistraat en een controlerende raad. Alleen als de magistraat faalt in zijn bestuurlijke en politieke taken, kan de raad ingrijpen.

Het absolute koningschap staat een dergelijke constitutionalistische visie niet toe. Althusius weet dat hij diep van mening verschilt met Jean Bodin (1530-1596), die gelooft dat de vorst de hoogste rechterlijke macht had, die hem boven de wetten plaatste. ‘Een goede vorst past niet alleen goede wetten toe op zijn onderdanen, maar ook op zichzelf’, antwoordt Althusius.

De auteur van de Politica methodice digesta wordt beschouwd als de belangrijkste theoreticus van het subsidiariteitsprincipe in de zestiende en zeventiende eeuw. Subsidiariteit verwijst bij Johannes Althusius naar het principe dat interventie door een hoger niveau in de hiërarchie van de staat altijd beperkt moet blijven tot gevallen waarin de lagere niveaus niet in staat blijken te zijn het nodige te doen, door een gebrek aan middelen, competentie of wil.

Het is daarom een principe van evenwicht en regulering dat erop gericht is om initiatieven aan de basis levend te houden en te voorkomen dat ze worden verstikt door de top. Als zodanig is het aanwezig in alle federale constructies, net als in de meeste vormen van basisdemocratie of directe democratie.

Het is interessant om op te merken dat het idee van subsidiariteit van de calvinist Althusius enkele eeuwen later werd overgenomen door de katholieke kerk, met name in de beroemde encycliek Rerum novarum uit 1891.

Althusius' concept van soevereiniteit betekent een positief alternatief voor de staatsleer van de monarchistisch-absolutistische soevereiniteitstheoreticus Jean Bodin, die de vorst ziet als de enige en exclusieve houder van de macht. Althusius daarentegen hiërarchiseert soevereine functies op verschillende niveaus, waaronder het Rijk (regnum), de gemeenschap (respublica) en het volk (populus).

Dit debat tussen Jean Bodin, in veel opzichten een voorloper van het jakobinisme, en Johannes Althusius is vandaag de dag nog even relevant als toen. Dit het eeuwige debat tussen het jakobijnse staatsnationalisme en het decentraliserende federalisme op menselijke schaal.

Hoe kijkt het recht?

Het subsidiariteitsbeginsel is niet enkel een politiek en bestuurlijk beginsel maar wordt ook in het recht toegepast. We nemen het Decreet Integrale Jeugdhulp van 12 juli 2013 als voorbeeld. In dit decreet staat bij de beginselen dat indien de verschillende vormen van hulpverlening gelijkwaardig zijn, de minst ingrijpende vorm wordt aangeboden.

De jeugdhulp is opgedeeld in een vrijwillig deel en een gerechtelijk deel. De rechter kan maar maatregelen nemen op verzoek van het Openbaar Ministerie en op voorwaarde dat hij (onder meer) aantoont dat vrijwillige hulpverlening niet mogelijk is. Van een politiek-theoretische kijk op leven en gemeenschap naar concrete wetten en decreten... Het illustreert het belang van theorievorming en algemene gedachtenontwikkeling, evenals de tijd die er soms nodig is om door te sijpelen tot het materiële concrete recht.